Technologieontwikkeling: op de bres voor het perspectief van de senior
KBO-PCOB is de grootste seniorenorganisatie van Nederland. Zij maakt zich sterk voor een samenleving waarin senioren volwaardig kunnen meedoen. Volgens Nora Ramadani en Jan Brinkers kan technologie daarbij een belangrijke rol spelen. Wat maken zij zoal mee bij de ontwikkeling daarvan?
Technologische vernieuwing voor ouderen onder regie van de zorgorganisatie
KBO-PCOB is de grootste seniorenorganisatie van Nederland. Zij maakt zich sterk voor een samenleving waarin senioren volwaardig kunnen meedoen. Volgens Nora Ramadani en Jan Brinkers kan technologie daarbij een belangrijke rol spelen. Wat maken zij zoal mee bij de ontwikkeling daarvan?
De reis van Nora Ramadani en Jan Brinkers, KBO-PCOB
Eerste etappe
Op ideeën komen
Met 800 afdelingen is seniorenorganisatie KBO-PCOB sterk vertegenwoordigd in heel Nederland. De leden ontmoeten elkaar, wisselen onderling uit en geven signalen af over wat ze bezighoudt. Die signalen vormen een bron van ideeën voor Jan Brinkers, die zich als beleidsadviseur belangenbehartiging bezighoudt met de beleidsterreinen veiligheid en digitalisering. ‘Belangrijk voor ideeënvorming zijn ook onze ledenservice en de servicetelefoon. Mensen kunnen dagelijks naar ons bellen met dingen waar ze tegenaanlopen.’ Collega Nora Ramadani, projectleider op het gebied van technologie, vult aan: ‘We hebben ruim 200.000 leden, maar ons ledenmagazine wordt door maar liefst 750.000 mensen gelezen. In het magazine stellen we actuele zaken aan de orde, en veel mensen reageren daar weer op. Zo kom je goed te weten wat er speelt. Daarnaast hebben we een onderzoekspanel met 2.000 senioren. Met flitspeilingen kunnen we snel zien hoe zij ergens over denken.’
Tip: vraag het de ouderen zelf
‘Verplaats je in de gedachtegang van ouderen, leef je in hun leefwereld in. Dus start niet bij de technologie, maar bij de mens. En vraag aan ouderen: wat is voor u belangrijk?’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB
De werkelijkheid is ingewikkeld
Van samenwerkingspartner VeiligheidNL kwamen signalen over valongelukken onder senioren. Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat gezonde voeding cruciaal is voor valpreventie. De signalen sloten goed aan bij een eerder panelonderzoek van KBO-PCOB. Daaruit bleek dat zo’n 6 op de 10 senioren kampt met overgewicht. Een en ander leidde tot LIFANA, een project binnen het ZonMw-programma Active & Assisted Living (AAL) om een voedingsapp voor senioren te ontwikkelen. Ramadani: ‘Het idee is goed, maar de werkelijkheid is nog best ingewikkeld. De meeste ouderen zeggen dat ze heel goed weten wat een gezonde leefstijl inhoudt, maar ze zijn dus wel gemiddeld te zwaar. Wat voeding betreft betrokken ze hun kennis kennelijk niet op zichzelf. Het is erg lastig om mensen hiervan bewust te maken. Terwijl verandering begint bij bewustwording.’
Schot in de roos
Een recenter idee – over seksuele gezondheid – krijgt een betere respons, vervolgt Ramadani. ‘Praten over seksualiteit is al lastig, laat staan het thema senioren en seks. Toch wilden we dit belichten, omdat seksuele gezondheid onderdeel is van iemands algehele gezondheid.’ KBO-PCOB heeft al sinds 2006 het datingplatform 50plusmatch, een ontmoetingsplek voor leden. Ook steunt de seniorenorganisatie #ÉchtContact, een initiatief van de Alliantie Digitaal Samenleven om (digitale) inclusie te stimuleren. Ramadani: ‘Maar iets over seksuele gezondheid en intimiteit ontbreekt nog. Het idee ontstond om daarvoor een app te maken, zodat mensen anoniem wat met het thema kunnen doen. En een platform hebben waar betrouwbare, wetenschappelijk onderbouwde informatie over seksuele gezondheid te vinden is, inclusief eventuele suggesties voor professionele ondersteuning.’ Zo werd het project Anathema geboren. En dit idee blijkt een schot in de roos.
Les: meerwaarde van technologie
‘Dat technologie meerwaarde heeft is duidelijk. Maar houd wel goed voor ogen waar senioren behoefte aan hebben. En waar zij die meerwaarde kunnen vinden. Alleen als ze er zelf in geloven, zullen zij het gebruik van technologie omarmen.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCO
Niet alle mooie ideeën blijken in een volgende fase even kansrijk
Lees verder over de tweede etappe van de reis >
Ervaringen en inzichten komen samen in projecten
‘Uit onze onderzoeken komt duidelijk naar voren dat senioren het liefst nooit stoppen met autorijden. Maar ze weten tegelijkertijd dat bepaalde zaken achteruitgaan als je ouder wordt. Je reactievermogen wordt bijvoorbeeld echt minder. We weten intussen ook dat senioren onterecht als brokkenmakers in het verkeer worden bestempeld. Ze doen veel om te compenseren voor risico’s, bijvoorbeeld door drukte te vermijden of niet in het donker te rijden. Technologische hulpmiddelen kunnen ouderen mogelijk nog veiliger en comfortabeler laten autorijden. Zo kunnen ze hun automobiliteit behouden, en daardoor beter blijven meedoen. Al deze inzichten leidden onder meer tot een paar projecten onder de noemer CARA, waarin wij meedoen.’
Jan Brinkers, beleidsadviseur belangenbehartiging KBO-PCOB
tweede etappe
Kansen verkennen
Rond het idee voor de voedingsapp organiseerde KBO-PCOB sessies met senioren. Brinkers: ‘Ik heb er een paar meegemaakt. Deelnemers waren enthousiast en zagen het wel zitten dat een app ze hielp gezonder te eten. De bedoeling was dat de app op basis van persoonlijke voorkeuren zou vertellen wat iemand de hele week het beste kan eten. Dan denk je: het gaat vanzelf goedkomen als we dit samen met senioren gaan ontwikkelen. Maar in de volgende fase – het co-creëren + – zou blijken dat de realiteit weerbarstiger is.’ Je kunt in de aanloopfase het gevoel krijgen dat je idee kansrijk is, zo luidt Brinkers’ boodschap. Maar of dat écht zo is, ontdek je pas bij het ontwikkelen en uitproberen. Dat onderstreept hoe belangrijk het is ouderen in alle fases te betrekken in het proces.
Les: Aantrekkelijke technologie
‘Ouder worden heeft geen best imago. Niemand wil grijs en gerimpeld zijn. Als je iets wil maken voor ouderen, kun je het beter zo ontwerpen dat het voor oud en jong aantrekkelijk is.’
Jan Brinkers, beleidsadviseur belangenbehartiging KBO-PCOB
Seksualiteit leeft heel sterk
Heel kansrijk lijkt het inmiddels opgestarte project Anathema over seksualiteit. Vooraf heeft KBO-PCOB een onderzoek gedaan, gekoppeld aan een artikel in het magazine. Dat artikel ging in brede zin over seksuele gezondheid en intimiteit bij het ouder worden, vertelt Ramadani. ‘Er zat nog geen verwijzing in naar een mogelijke app. Het was meer bedoeld om te kijken wat de reacties zouden zijn. En of het thema kans maakt bij de leden. In het onderzoek hebben we expliciet gevraagd naar verschillende aspecten van seks en intimiteit. Dat was toch wel spannend, want zo direct hadden we dat nog nooit gedaan. Maar de respons was overweldigend. Heel veel ouderen blijken hiermee bezig te zijn. En ze denken vaak: ben ik de enige die hiermee zit?’ Ook ontbreekt bijvoorbeeld kennis over wat bepaalde medicijnen kunnen doen met je seksuele behoeften. Daarover praten mensen vaak niet bij de huisarts. En de huisarts begint er zelf meestal ook niet over.
Begeleid ouderen goed
‘Denk niet dat technologie niets voor ouderen is. Als je ze goed begeleidt en hun naasten erbij betrekt, zien heel veel senioren de meerwaarde ervan wel degelijk in.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB
Meteen honderden aanmeldingen
Hier zit duidelijk een behoefte, constateerde KBO-PCOB. Ramadani: ‘We hebben meteen de kans gepakt om mensen zich te laten inschrijven voor het project. Het was nog niet eens begonnen, en we hadden al honderden aanmeldingen. Het is echt iets waar senioren mee bezig zijn, maar wat ze kennelijk niet goed bespreekbaar durven te maken.’ Nu is het zaak de goede start om te zetten in concrete activiteiten, samen met de ouderen. De Europese partners zijn er al. Onder meer SexLab, een Portugese organisatie gelieerd aan de Universiteit van Porto. Ramadani: ‘Zij zijn heel specifiek actief op het onderwerp seksuele gezondheid, doen onderzoek en fungeren in Portugal als een soort Rutgers. We verwachten veel van de samenwerking.’
Gedrag veranderen gaat in kleine stapjes
Wat KBO-PCOB onderschat heeft, vertelt Brinkers, is dat enthousiasme voor voedingsadvies niet genoeg is. Verandering van eetgedrag gaat in kleine stappen. Als je wil dat ondersteunende technologie echt gebruikt wordt, moet je de oplossing heel flexibel maken. En goed laten aansluiten bij wat iemand al doet. Brinkers: ‘Een diëtist vertel je ook eerst wat jouw gewoonten zijn. Daarna onderzoek je samen wat er beter kan. En dan zet je een eerste stap. Bijvoorbeeld: drink om te beginnen minder frisdrank en kies voor water. De les: probeer niet alles in één keer te veranderen. Toen we met de app begonnen, hadden we dit nog onvoldoende in beeld.’
Jan Brinkers, beleidsadviseur belangenbehartiging KBO-PCOB
Inloggen is al een drempel
‘Maak de drempels zo laag mogelijk. Iets schijnbaar eenvoudigs als moeten inloggen kan al te lastig zijn. Sommige senioren weten bijvoorbeeld hun eigen mailadres niet.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB
Co-creëren
Een vorm van samenwerking, waarbij alle deelnemers invloed hebben op het proces en het resultaat van dit proces.
derde etappe
Ontwikkelen en uitproberen
Na de positieve ontvangst van het idee van de voedingsapp, stuitte de ontwikkeling tijdens de testfase op de realiteit van het echte leven. Wetenschappelijke doelen gingen de behoeften van ouderen overstemmen. De app was zo ingericht dat iemand maaltijdaanbevelingen kreeg voor een hele week. Aangeven of je vegetariër bent kon bijvoorbeeld wel, maar verder personaliseren niet. Brinkers: ‘In de testfase zeiden zeker 9 van de 10 deelnemers: ik begrijp niet waarom dit advies uit de app beter is dan wat ik al deed. Ze waren enthousiast begonnen met het invullen van hun voorkeuren. Maar als ze vervolgens een recept kregen, konden ze zelf niets toevoegen of weglaten.’ Het grootste probleem: het was alles of niets. Mensen moesten bij wijze van spreken meteen de hele marathon lopen. Er was duidelijk een mismatch ontstaan tussen verwachtingen en wat de app vervolgens bood.
Tip: maak testen makkelijk
‘Maak het testen en uitproberen makkelijk. Houd rekening met de soms geringere aandachtsboog van ouderen. Schotel bijvoorbeeld geen vragenlijst voor van 6 kantjes.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB
Frictie tussen wetenschap en praktijk
Bij de ontwikkeling was veel geïnvesteerd in modellen die heel precies berekenden wat de gebruiker aan voedingsstoffen zou binnenkrijgen bij het volgen van de maaltijdaanbevelingen. De app hield zelfs rekening met de bereidingswijze – bijvoorbeeld het koken of bakken van een tomaat – en kon vervolgens uitspraken doen over verbeterde bloedwaardes. Zeer interessant vanuit wetenschappelijk oogpunt, maar de app zou in de praktijk niet het gewenste effect teweegbrengen. Dat werkt immers alleen als een gebruiker precies doet wat de app voorschrijft. Het is belangrijk om rekening te houden met hoe mensen zich in hun keuken gedragen, benadrukt Ramadani. Er was een frictie tussen datgene wat de wetenschappers wilden – gedrag beïnvloeden en positieve gezondheidseffecten kunnen meten – en wat KBO-PCOB zag gebeuren bij de senioren die de app gebruikten.
Valkuil: Ontwikkelen in korte sprints
‘Een te grote nadruk op het wetenschappelijke onderzoek staat de snelheid waarmee je dingen wil doen soms in de weg. Van de benodigde toestemming van de medisch-ethische commissie tot en met de opzet van de vragenlijsten; het moet in bepaalde wetenschappelijke methodieken allemaal op een specifieke manier uitgevoerd worden. Terwijl je soms juist in korte sprints iets wilt ontwikkelen, door ouderen te laten terugkoppelen en weer door te gaan.’
Jan Brinkers, beleidsadviseur belangenbehartiging KBO-PCOB
Wisselwerking met gebruikers
In Anathema over seksuele gezondheid is er een betere wisselwerking tussen ontwikkelaars en gebruikers. Ramadani: ‘We werken met een groep senioren, bij wie we naast kwantitatieve gegevens ook intensief kwalitatieve data + verzamelen over wat zij belangrijk vinden. We laten ze schermafbeeldingen van de app zien en vragen: wat zou jij kiezen? En we vragen hoe ze het beoogde programma willen volgen. Geheel zelfstandig of bijvoorbeeld deels onder begeleiding van de huisarts? Of van een seksuoloog of psycholoog? Het is voor iedereen anders. Het maakt immers uit of je alleen informatie zoekt en tips wil van anderen. Of dat je juist meer specifieke begeleiding zoekt, bijvoorbeeld rond het effect van medicijnen op jouw seksuele gezondheid. Zo krijgen we in beeld wat de app uiteindelijk wel en niet moet kunnen.’
Kwalitatieve data
Geen cijfers, maar gegevens in woorden. Kwalitatieve data worden gebruikt om concepten, gedachten of ervaringen te begrijpen.
Hoe realiseer je impact, al is het soms indirect?
Lees verder over de vierde etappe van de reis >
Intensieve communicatie over het juiste perspectief
‘Als ouderenorganisatie vertegenwoordigen wij in het samenwerkingsverband de eindgebruikers van technologische innovaties. In Europese projecten, zoals binnen het AAL-programma, is het lastig dat de technische ontwikkelaars en onderzoekers soms letterlijk op grote afstand zitten. Je moet steeds blijven benoemen dat zij in hun werk het perspectief van senioren in de gaten moeten houden. De andere focus van ontwikkelaars en onderzoekers is niet gek, want zij zijn alleen met die app bezig, of met een bepaald gezondheidsthema. Dus wat voor ons vanzelfsprekend is, is dat niet per se voor hen. En andersom. Je moet als partners dus intensief blijven communiceren.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB
Les: kleine groepen werkt beter
‘Je leert het meeste in kleine groepen. Wil je goede feedback van senioren? Dan gaat kwaliteit altijd boven kwantiteit. Je kunt beter goed mikken dan een schot hagel afvuren.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCO
Gevoel van eigenwaarde door mee te doen
‘Ooit kreeg ik een handgeschreven brief van een 92-jarige dame die had meegedaan aan de pilot voor de voedingsapp. Ze woonde in Den Bosch, waar een nieuwe Jumbo City werd geopend. De supermarkt wilde met ouderen uitproberen hoe hun kant-en-klaarmaaltijden zouden aanslaan, in combinatie met de app. Deze mevrouw deed wekenlang mee. Ze schreef dat ze, naast gezonder te eten, ook bewuster bezig was met gezond ouder worden. En dat ze dankbaar was dat ze aan de proef kon meedoen, omdat ze zich waardevol voelde. Het is dus meer dan het ‘aandurven’ van technologie. Senioren dragen ook graag bij aan de ontwikkeling.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB
vierde etappe
Écht gebruiken in de praktijk
De kronkelige weg naar technologische innovatie leidt lang niet altijd tot een heel concreet product vanuit een specifiek project. Maar de lessen daaruit landen vaak toch in de praktijk. Een goed voorbeeld hiervan is weer de voedingsapp, vindt Ramadani. ‘In het project hebben we met veel uiteenlopende partijen kennis en ervaring opgedaan rond het thema voeding. Er was onderzoek, niet alleen met senioren, maar ook met diëtisten, wetenschappers en bijvoorbeeld mensen van het Voedingscentrum. Tijdens het project hadden we contact met supermarktketen Jumbo. Het idee was dat zij gezonde kant-en-klaarmaaltijden zouden aanbieden, die een plek konden krijgen in het advies van de app. Dat was interessant voor Jumbo, omdat de maaltijden onderdeel waren van een nieuw concept wat zij wilden uittesten bij consumenten.’
Tip: wees reëel over mogelijkheden
‘Wees reëel over wat je in de ontwikkelfase van technologie mag verwachten. Een prototype is nog niet een volledig werkend product.’
Perspectief ouderen als resultaat
Er is intensief samengewerkt en veel geleerd, maar een heuse project-app is er nog niet. Althans: die kwam tot nu toe nog niet op de markt. Maar wat er wel gebeurde, is dat Jumbo – en andere supermarkten – uiteindelijk hun eigen app hebben ontwikkeld. Ramadani: ‘Tijdens het project kregen we vaak van Jumbo te horen: het gaat ons eigenlijk allemaal te langzaam! Het voelt wat gek dat je tijdens zo’n project als het ware wordt ingehaald door dit soort grote partijen. Je zou kunnen zeggen: ze gaan ervandoor met het idee waar je samen mee bezig bent. Maar is dat uiteindelijk erg? We zijn immers nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling die Jumbo heeft doorgemaakt, die onder meer heeft geleid tot hun app: de Jumbo Foodcoach.’
Les: de eindgebruiker staat centraal
‘Het mooie aan het AAL-programma is dat de eindgebruiker centraal staat. Daar zetten wij ons ook echt voor in, door dat perspectief elke keer weer aan de orde te stellen bij onze samenwerkingspartners. Zo van: we doen dit uiteindelijk voor senioren. Een promotieonderzoek is zeker relevant, ook maatschappelijk gezien. Maar uiteindelijk telt wat de oudere eraan heeft.’
Jan Brinkers, beleidsadviseur belangenbehartiging KBO-PCOB
Geen commercieel product, wel impact
En hoe gaat het dan met de ondersteunende technologie rond autorijden, een van de thema’s die KBO-PCOB in de ideeënfase bij senioren heeft opgehaald? Het project hiervoor omvat 3 oplossingen: een zelftest, MyCoach en MyRoad. Ramadani: ‘MyCoach is gebaseerd op technologie die professionele chauffeurs al gebruiken. De software scoort rijgedrag op aspecten als snelheid, anticiperen en baan houden. Bestuurders krijgen vervolgens tips hoe zij hun rijgedrag kunnen verbeteren. Helaas blijkt het hulpmiddel zonder grote investeringen niet makkelijk om te zetten naar een product voor de consumentenmarkt.’ Dat geldt ook voor MyRoad, een navigatie-app die ouderen een gepersonaliseerde route voorstelt, bijvoorbeeld met minder snelwegen. Een mogelijke uitweg: onderdelen die al gebouwd zijn verkopen aan TomTom of Google Maps, zodat zij de functionaliteiten kunnen integreren in hun systemen. Zo realiseer je toch impact zonder zelf een product op de markt te zetten.
Implementeren met uiteenlopende ‘digitypes’
‘Ik zeg altijd: het beste zou het zijn als je technologische innovaties gewoon bij de Blokker kunt krijgen. En dat ze zó mooi zijn, dat iedereen ze wil gebruiken. Maar het werkelijk realiseren van zo’n markintroductie is razend lastig. Ik denk dat onze impact vooral op een ander niveau terug te zien is. Wij hebben ontwikkelaars helpen kijken door de bril van ouderen. Dat is echt een verandering, want veel technologie wordt ontwikkeld voor jongere mannen, tot zo’n 50 jaar. Ik noem senioren met een knipoog wel eens de échte innovatoren van techniek. Want als het voor hen bruikbaar en interessant is, heb je iets in handen wat iedereen kan gebruiken.’
Jan Brinkers, beleidsadviseur belangenbehartiging KBO-PCOB
Belangenbehartiging op hoog niveau
‘De impact van wat we doen, zie je ook terug op beleidsmatig niveau. Als belangenbehartigers mengen we ons in allerlei discussies. Daarbij nemen we ook onze ervaringen binnen het AAL-programma mee. De signalen over het belang van autorijden is onderdeel van onze gesprekken met het CBR over het verlengen van het rijbewijs. Door op hoog niveau mee te praten, leveren we een bijdrage die zich uiteindelijk ook vertaalt in nieuwe wetgeving.’
Nora Ramadani, projectleider bij KBO-PCOB