Technologische vernieuwing voor ouderen onder regie van de zorgorganisatie
Zorgorganisatie Zuyderland heeft een ruime ervaring met technologie in de zorg. Zij heeft een duidelijke visie op innovatie en er is een sterke wil om als organisatie in the lead te zijn. Roy Beumers en Maarten Coolen trekken er al jaren samen in op. Wat zijn hun ervaringen?
Technologische vernieuwing voor ouderen onder regie van de zorgorganisatie
Zorgorganisatie Zuyderland heeft een ruime ervaring met technologie in de zorg. Zij heeft een duidelijke visie op innovatie en er is een sterke wil om als organisatie in the lead te zijn. Roy Beumers en Maarten Coolen trekken er al jaren samen in op. Wat zijn hun ervaringen?
De reis van Roy Beumers en Maarten Coolen, Zuyderland
Eerste etappe
Op ideeën komen
Het werken aan technologie in de ouderenzorg begon voor Zuyderland bij een visie op ‘community-concepten’ voor ouderen +. Het is 2008 en het team van manager innovation & funding Roy Beumers zet vol in op het inbedden van ouderenzorg in de lokale gemeenschap. ‘Mensen ontmoeten mensen, jong ontmoet oud, dat idee. Locatie Hoogstaete in de Sittardse wijk Hoogveld ligt aan een park. Met andere partijen wilden we daar een ontmoetings- en activiteitenpark van maken. Onze bewoners zijn oud maar niet ziek, en we wilden ze stimuleren letterlijk naar buiten te gaan. Active ageing dus.’ Zoiets werkt alleen als de omgeving veilig is, zegt Beumers. Het park is omheind en goed verlicht. Er kwamen onder meer een theehuis, een vlindertuin en een waterspeelplaats voor kinderen. Wijkbewoners hebben bomen geadopteerd en ook de provincie en bedrijven droegen bij. ‘Zo creëer je samen een omgeving voor de gewenste community.’
Community-concepten’ voor ouderen
De community-aanpak van Zuyderland integreert zorg in de lokale gemeenschap waarin alle generaties en groepen samen leven en leren.
Tip: intermediair tussen cliënt en project
‘Wijs al in een vroeg stadium een professional uit je organisatie aan als intermediair tussen cliënten en projectteam. Die kan vertalen wat cliënten willen vertellen en andersom. Onmisbaar in alle fasen, van het ophalen van wensen en behoeften tot aan de implementatie.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Digitale paraplu
In de tweede fase wilden de partners een ‘digitale paraplu’ plaatsen om de ontmoeting te faciliteren. Beumers: ‘We gingen op zoek naar subsidieprogramma’s die hieraan konden bijdragen. Zo kwam het ZonMw-programma Active & Assisted Living (AAL) in beeld.’ Het eerste project waar Zuyderland mee intekende, was Co-Living, een virtuele sociale gemeenschap die ouderen stimuleerde mee te doen met activiteiten. De software liet gebruikers ook anderen uitnodigen om mee te doen. In een ander project kwam er een avatar die senioren begeleidde bij dagelijkse activiteiten. ‘We waren er technologisch gezien wat te vroeg mee, want het werkte nog niet echt goed. Maar mensen zagen de avatar toch als buddy. De basis is zo wel gelegd om innovaties te ontwikkelen die ouderen meer laten meedoen.’
Medewerkers gericht bevragen
Binnen Zuyderland werkt Beumers al heel lang samen met Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie in Hoogstaete. Coolen vertelt hoe belangrijk het is om medewerkers intensief te betrekken bij je projecten. Maar het werkt niet om een open vraag te stellen hoe technologie hen zou kunnen helpen. ‘We hebben veel met onze medewerkers in sessies gepraat. Wat heb je nodig? Hoe kunnen we jullie helpen? Dat levert niet voldoende op. Het gaat beter als je de vraag goed afbakent en vraagt om feedback op concrete voorstellen. Dat hebben we in al die projecten wel geleerd.’ Een andere opbrengst van de Europese projecten is een veel intensievere samenwerking tussen zorgorganisaties en technologiepartners. Het gaat er niet langer om als eerste met die flitsende robot in de krant te komen. Samen optrekken én leren creëert kansen.
Les: leren van wat minder goed lukt
‘Veel mooie ideeën komen niet uit zoals je dat in eerste instantie bedacht had. Je bedenkt bijvoorbeeld een robot die van alles kan en doet, maar lang niet alles daarvan lukt. Besef goed: dat is geen falen maar onderdeel van het proces. Zo leer je in elk project weer bruikbare lessen.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
Wat is er nodig om goede ideeën op weg te helpen?
Lees verder over de tweede etappe van de reis >
Snel een netwerk opbouwen
‘Als je net komt kijken in de wereld van technologie en zorg, is het echt nog abracadabra. Technologie en zorg zijn twee verschillende werelden. Wees je hiervan bewust en houd als zorgorganisatie je technologiepartners heel dichtbij je. Om door de bomen het bos te gaan zien, hebben wij veel gehad aan Europese programma’s als AAL. We zijn er gewoon maar ingedoken. Op een EU-congres in Helsinki deden we onze eerste contacten op. En we stonden al snel in de frontlinie bij het opstarten van het AAL-programma. De grote meerwaarde van zo’n programma is dat je snel een interessant netwerk opbouwt.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Wees steeds reëel
‘In de wereld van de technologie worden veel ronkende presentaties gegeven en gelikte productfilmpjes gemaakt. Toch is het bij technologie vaak de vraag waarom de praktijk niet werkt zoals de theorie beoogt. Zuyderland heeft in de loop van de tijd geleerd dat het beter is gewoon reëel te zijn en geen onrealistische verwachtingen te scheppen. Het motto: je doet wat je doet en je staat waarvoor je staat, ben daar trots op en maak dat ook vooral niet veel mooier dan het daadwerkelijk is. Beloof geen gouden bergen, want in de praktijk kun je al heel tevreden zijn als de helft van je verwachtingen uitkomt.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
tweede etappe
Kansen verkennen
Werken vanuit een duidelijke visie op innovatie levert mooie ideeën op. Maar hoe schat je kansen in dat die kunnen werken? Zuyderland is niet bang om voorop te lopen en dingen uit te proberen die ‘nog ver van de markt afstaan’, zoals Coolen het uitdrukt. En die misschien uiteindelijk toch niet op de werkvloer blijken te landen. Je leert erdoor hoe ouderen technologie adopteren én hoe je technologie in werkprocessen kunt implementeren. Zuyderland heeft zo ervaren dat je niet snel ergens voor moet terugschrikken. ‘Bij het eerste robotproject dachten we: wat doen we onze ouderen aan? En kan het ethisch gezien wel? Nou, die robots kwamen er, en binnen 2 dagen werden ze al bij hun voornaam genoemd. Ze kregen knuffels van cliënten. Een bewoner schreef zelfs een gedicht voor robot Tom.’
Tom de Robot
In oktober hadden we er tijdelijk een bewoner bij.
Het was robot Tom en dus een Hij.
Hij verplaatste zich door de Hoogstaeter gangen.
Met zijn mooie blauwe ogen, rode mond en bolle wangen.
In de kleuren wit en een rustig blauw.
Was hij al vlug de lieveling van iedere vrouw.
De mannen zagen hem meer als een concurrent.
Wat moet je toch met zo n robot vent.
Hij zat ook vol met dolle dwaze streken.
Zelfs zijn tong kon hij naar je uitsteken.
Als je hem aanraakte antwoorden hij met een rustige stem.
Daardoor was ik al een beetje verliefd op hem.
Al heeft hij ook geen menselijk brein.
Hij kan veel voor je doen, dat is zijn geheim.
Voel je, je eenzaam of ben je soms bang.
Kan hij een vriend zijn van belang.
Ik denk dat hij voor velen een maatje kan zijn.
In tijden van verdriet, of perioden van pijn.
Ik kan er tenminste al van dromen.
Dat hij misschien volgend jaar terug zal komen.
Dan gaan we vast een mooie tijd met hem beleven.
Dat geeft plezier en afleiding in ons leven.
Mevr. Schrijen. Kamer 201
Les: leren van wetenschappers, en andersom
‘In samenwerkingsprojecten kun je een hoop van elkaar opsteken. Wij hebben bijvoorbeeld veel van universiteiten geleerd, vooral hoe zij kijken naar innovatie. Het is interessant te ontdekken dat je een praktijkprobleem ook op een wetenschappelijke manier kunt benaderen. Het is aan ons dit dan om te zetten in een concrete toepassing. Want daar zijn universiteiten weer minder sterk op gericht.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
Ruimte voor experimenten
Gewoon doen dus, benadrukt Coolen. Toch zegt hij meteen: zet ook weer niet té veel in op ‘verre’ technologie. Doe dus net zo goed experimenten met bestaande producten. ‘Wij hadden op een gegeven moment veel hoogwaardige innovatieprojecten lopen met geavanceerde technologie. Maar je moet ook middelen hebben die medewerkers en cliënten nú helpen en niet pas over 10 jaar.’ Het punt is wel dat er nog behoorlijk vaak een gat zit tussen de praktijk en dat wat de huidige techniek biedt. Coolen: ‘Met name start-ups kloppen graag aan met interessante technologie. Ze vragen of ze onze ouderen bij wijze van spreken kunnen ‘lenen’ voor hun praktijktesten. Soms zijn het sterk technologiegedreven producten waar wij onze processen op moeten aanpassen, terwijl het omgekeerd zou moeten zijn.’ Toch ga je er soms wel op in, zegt Coolen, vanuit de filosofie dat je organisatie wil meedenken over de toekomst. ‘Dan moet je ook die start-ups gelegenheid bieden te leren en dingen te ontwikkelen. ‘
Tip: laat techneuten hun ideeën pitchen
‘Nodig bedrijven uit om hun idee te komen pitchen. Reserveer eens per maand een dagdeel en zeg: jullie mogen langskomen, je kunt je producten promoten, en ons vragen wat we van jullie willen. Zo ontstaat soms een mooie samenwerking.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Regie op het hele proces
Het allerbelangrijkste om je kans van slagen te vergroten, voegt Beumers toe, is dichtbij je strategie blijven en vooral: de regie nemen. ‘Zorg dat je een centrale rol hebt binnen een samenwerkingsverband. Pak de coördinatie binnen het proces. Niet alleen bij het inventariseren van behoeften bij je cliënten en medewerkers, en bijvoorbeeld bij het testen, maar juist ook in het opstellen van een businessplan. Laat dat niet alleen over aan de ontwikkelaars. Als je het hele proces regisseert, houd je steeds in beeld of er ergens onderweg iets ontspoort. Anders kun je zomaar uitkomen bij technologie die helemaal niet past bij wat je wilt.’
Kansrijk innoveren vanuit je visie
Zuyderland is een ketenorganisatie waarin alles zit: huishoudelijke hulp, thuiszorg, zorgcentra en twee ziekenhuizen. Ontwikkelingen in de ziekenhuizen scheppen ook weer kansen op andere plekken. Voor de bouw van een nieuw ziekenhuis – dat over een jaar of 10 klaar moet zijn – worden nu de plannen gemaakt op het gebied van e-health. Het idee is te komen tot een soort smart health-center, met een control board waar alle data bij elkaar komen. Het center wordt de toegang tot het nieuwe ziekenhuis – van ontvangst tot ontslag – waarop ook andere zorgorganisaties kunnen worden aangesloten, aldus Roy Beumers. ‘Dit soort ideeën komen voort uit projecten zoals we die ook binnen AAL hebben gedaan. Als je een duidelijke visie op innovatie hebt, zijn dat geen losse projecten, maar heb je een kapstok voor steeds weer nieuwe ideeën en initiatieven.’
Tip: organiseer ‘snuffelstages’ voor partners
‘Laat de onderzoekers van de universiteit en de mensen van de techniek een keer een dag meedraaien in jouw organisatie. Een soort snuffelstage in de zorg. Zo maken zij kennis met een wereld die ze zich misschien heel anders hadden voorgesteld. Je brengt dan theorie en praktijk heel mooi samen.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
derde etappe
Ontwikkelen en uitproberen
Het samen ontwikkelen van technologie gaat veel gerichter als je als zorgorganisatie de regie hebt. Beumers: ‘Ik schat dat 90% van de organisaties die rol niet pakt. Als je coördineert, kun je een stempel drukken op de processen. Ook op die van co-creatie. Alles loopt dan immers langs jou.’ In de trial-and-errror-fase van het samen ontwikkelen, kun je dan snel schakelen. Zuyderland doet vaak meerdere trials, werkt in living labs+ aan opeenvolgende proofs-of-concept + . Als je zelf niet aan het stuur zit, stelt Beumers, loop je het risico dat een technologische partner pas tegen het einde van een ontwikkelproces met iets komt, dat ze in jouw organisatie willen uitproberen. Terwijl je in co-creatie samen tussenstappen zet en dingen kunt rechttrekken als dat nodig is.
Tip: vul niets vooraf in
‘Neem nooit iets zomaar vooraf aan. En bedenk ook niet van tevoren hoe ouderen zullen reageren op technologie. Robots en avatars worden veel makkelijker omarmd dan iedereen vaak denkt. En simpele schermbediening van applicaties is prima, maar ouderen hebben meer en meer technologische kennis.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
De ene ‘client’ is de andere niet
Neem ook de tijd elkaars taal te leren spreken, vult Coolen aan. De ICT-wereld is heel anders dan de zorg. Bepaalde woorden kunnen in beide werelden een heel andere betekenis hebben. Spreekt een ICT’er over een ‘client’ (op z’n Engels), dan gaat het over een applicatie die communiceert met de server. Terwijl jij het in dezelfde vergadering over een oudere hebt. Bij services denk je in de zorg aan de dienstverlening, maar een ICT’er heeft het dan over digitale informatieoverdracht. Coolen: ‘Voor je het weet praat je dus volledig langs elkaar heen. Het heeft ons in het begin behoorlijk wat tijd gekost voordat we elkaar een beetje konden verstaan.’ Beumers: ‘Er is nog iets waar je in de communicatie op moet letten. Als een ICT’er zegt dat iets klaar is, heeft hij het over het onderdeel waaraan ie net heeft gewerkt. Wij zeggen altijd: het is pas klaar als het werkt voor de eindgebruiker.’
Valkuil: losgezongen technologie
‘Als je de technische ontwikkelaars helemaal loslaat, ben je verkocht. Wacht na de conceptuele fase niet tot de techniek klaar is, om het dan pas te gaan uitproberen met eindgebruikers. Blijf er juist ook tijdens het hele traject bovenop zitten. Want als het toch niet blijkt te werken zoals vooraf bedacht, eindigt je project gegarandeerd voor iedereen in frustratie.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
Community-concepten’ voor ouderen
De community-aanpak van Zuyderland integreert zorg in de lokale gemeenschap waarin alle generaties en groepen samen leven en leren.
Co-creatie voorkomt missers
Voor Coolen zijn de lessen van co-creatie + en co-design + cruciaal geweest. Het samen ergens aan werken doe je heel breed: van ouderen tot wetenschappers, en van ICT’ers tot studenten. Coolen: ‘Vooral met studenten is het leuk werken. Zet jongeren van verschillende opleidingen bij elkaar, laat ze samen aan de slag gaan en trek aan het einde van de dag de stop eruit. Dan stromen er vaak heel leuke oplossingen naar buiten.’ Co-creatie behoedt je ook voor onverwachte missers. Beumers vertelt over een robot met prachtig werkende emotieherkenningssoftware. Bij ouderen scoorde de robot ineens maar 15% op het herkennen van emoties, en niet de beloofde 80%. Wat bleek? De software was ontwikkeld met jonge mensen. Met gerimpelde gezichten kon het programma niet overweg…
Co-creatie
Een vorm van samenwerking, waarbij alle deelnemers invloed hebben op het proces en het resultaat van dit proces.
Co-design
Een proces waarin eindgebruikers betrokken worden om klantgericht nieuwe producten of diensten te ontwikkelen.
Hoe kom je aan voldoende ‘additionele gelden’?
Lees verder over de vierde etappe van de reis >
Een robot is géén ‘levenloos ding’
‘Ik vond het heel mooi hoe ouderen in een van onze projecten robots en avatars waardeerden. De robot was echt een maatje voor ze. Terwijl de hele omgeving – van familie tot de zorgverzekeraar – in het begin heel sceptisch was. Zo van: een robot is een levenloos ding, zorg moet toch menselijk zijn? Bij de avatar hebben we ouderen van alles gevraagd: wil je een man of een vrouw, jong of oud, informeel of formeel gekleed? Dan blijkt dat zowel mannen als vrouwen kiezen voor een vrouw. En ze willen graag een informeel karakter. Al dit soort lessen neem je weer mee in je vervolgstappen.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Tip: bedenk wat je samen verder brengt
‘Breek de muren tussen organisaties af en leer van elkaar. Denk niet dat je het zelf allemaal kunt en moet doen. Zoek naar wat je samen verder brengt.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Innoveren kost veel tijd
‘Werken aan de ontwikkeling van technologie doe je er niet zomaar bij. Onderschat niet wat dit allemaal aan tijd kost. Wij hebben geleerd dat je voor een project echt iemand vrij moet maken. Bijvoorbeeld een activiteitenbegeleider met hart voor techniek. Je hebt iemand nodig die een brug kan slaan tussen de eindgebruikers – professionals, ouderen, naasten – en het projectteam en de techniek. Iemand die behoeften ophaalt, informeert, dingen test met de ouderen en vervolgens weer schakelt met het team. Kies voor mensen die het niet erg vinden als er eens iets niet lukt. Je moet met name de gezamenlijke zoektocht interessant vinden.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
Living labs
Een aanpak waarin innovatieve ideeën en concepten samen met gebruikers worden ontwikkeld en getest in levensechte situaties.
Proofs-of-concept
Methode om vast te stellen of een idee, technologie of functionaliteit haalbaar is en aansluit bij de belevingswereld van de beoogde gebruikers.
vierde etappe
Écht gebruiken in de praktijk
Zuyderland doet nooit ‘een project om het project’, zegt Beumers. ‘We kiezen voor iets omdat het past in onze strategische visie. Het is altijd onderdeel van een geheel. Ook als een project op zich niet ver komt – wat heel vaak gebeurt – kun je daar strategisch gedacht wat mee. Wat zijn de lessons learned voor een vervolgstap? Komt er iets uit waarmee we onze strategie kunnen bijstellen? Zoiets geeft je de drive om ook bij minder geslaagde projecten alles eruit te halen wat erin zit.’ Het daadwerkelijk gebruiken van technologie in de zorg is hoe dan ook een zaak van lange adem. Ouderen zelf gaan lang niet altijd niet vanzelf mee, ook medewerkers zijn vaak al wat ouder en omarmen technologie niet zomaar. Beumers: ‘De zorg is gewoon een moeilijke sector hiervoor. Maar er zijn intussen in programma’s als AAL toch stappen gezet. Nog maar een paar jaar geleden waren er nog amper technologische toepassingen, nu zie je die steeds vaker.’
Trots: vanaf het begin samen met ouderen
‘We zijn er trots op dat we al heel lang technologie vanaf de eerste fase met de ouderen zelf ontwikkelen. Als organisatie hebben we daarin echt voorop gelopen. De acceptatie van zorgtechnologie is bij ons ook hoog. We geloven dat sociale robots en avatars een belangrijke functie kunnen hebben in de ouderenzorg. Alleen moet de technologie zich nog wel verder ontwikkelen voor grootschalige toepassing.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaete
Structureel extra geld werven
Beumers vertelt over het Projectbureau Additionele Gelden (PAG) van Zuyderland, bedoeld om aanvullende financiering te vinden voor onder meer onderzoek en innovatie. Dat bureau past ook binnen de brede strategie van Zuyderland. ‘In 2005, toen we begonnen, waren we met z’n tweeën en haalden we 1 miljoen per jaar binnen. Nu zijn we met 22 man en realiseren we jaarlijks 35 miljoen. Het zijn allemaal mensen die het werkveld snappen en weten hoe het werkt.’ Met de geworven gelden kan Zuyderland blijven doorgaan met innovatieve projecten, ook op het gebied van technologie. De bronnen lopen uiteen van vermogensfondsen, donateurs en fiscale constructies, tot nationale en Europese funding. Vanuit de ziekenhuistak heeft Zuyderland een tienjarig contract met zorgverzekeraar CZ gerealiseerd, bedoeld voor grootschalige e-health-toepassingen om de zorg betaalbaar te houden. Zo’n overeenkomst biedt ook mogelijkheden voor innovatie in de langdurige zorg.
Les: serieuze partner voor grote bedrijven
‘We hebben een beweging kunnen maken van ontwikkelprojecten naar trajecten die dichterbij de markt komen. Dat heeft ons geleerd onze vraag helder te krijgen, zodat we een serieuze partner zijn geworden voor grote spelers als Philips en Siemens. Ook in trajecten met hen blijven we vanuit een goed gearticuleerde vraag in the lead.’
Maarten Coolen, manager informatie, automatisering en innovatie bij Hoogstaet
Implementatie van binnenuit
De inmiddels vrij gangbare basistechnologie – zoals tablets, domotica en valdetectie – wordt volop gebruikt binnen Zuyderland. De ‘hippere techniek’ duurt langer. De organisatie realiseert zich dat een technologische transitie tijd kost. Coolen: ‘We hebben ervoor gekozen om alle experimenten in Hoogstaete te doen, zodat je een plek hebt die qua digitale infrastructuur up-to-date is. En waar vooral mensen komen werken die al iets met technologie hebben. Sommige medewerkers fungeren als digicoach, en kunnen een vraagbaak op een afdeling zijn. Je zoekt zo naar modellen om implementatie van technologie gericht te ondersteunen. En om het proces naar de noodzakelijke cultuurverandering vanuit de organisatie zelf te begeleiden.’
Bekostiging met aanvullende gelden
‘We hebben geleerd dat je innovatie niet alleen zelf kunt bekostigen. We ontvangen geen innovatietoeslag per cliënt. De middelen in de zorg zijn beperkt, dus moet je innovatie mede bekostigen via projectsubsidies en private financiering. Vanuit de ziekenhuistak heeft Zuyderland een tienjarig contract met zorgverzekeraar CZ gerealiseerd. Het doel is te komen tot grootschalige e-health-toepassingen om de zorg betaalbaar te houden. De huidige financieringsstructuur is niet klaar voor de digitale transformatie in de zorg. Met meerjarige overeenkomsten met verzekeraars zou je dit beter kunnen faciliteren.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Bijna 20 jaar van idee naar marktsucces
‘Op alle psychogeriatrische afdelingen werken we met Paro, een zorgrobot in de vorm van een zeehond. Als je die aait of ermee praat, reageert de robot met geluiden en beweging. Mensen met dementie die volledig in zichzelf zijn gekeerd, ontluiken soms als een bloem. De Japanse ontwikkelaar is bij ons op bezoek geweest. Ik vroeg: wanneer heeft u die Paro nu ontwikkeld? Zijn antwoord: ik begon in 1998 en in 2007 had ik ‘m zover dat ie op de markt kwam. Ik sprak hem in 2016, en toen pas was de Paro de meest verkochte zorgrobot ter wereld. Kun je nagaan, bijna 20 jaar heeft het dus geduurd…’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland
Doorbraak: de introductie van tablets
‘De grootste doorbraak in de introductie van technologie voor ouderen, was de lancering van de tablet. De iPad van Apple was in 2010 de eerste. In één klap was er een apparaat waarop ouderen wél uit de voeten konden. De smartphone was destijds toch te klein en onhandelbaar voor ouderen. Inmiddels is de grens tussen tablet en smartphone overigens wel wat vervaagd.’
Roy Beumers, manager innovation & funding bij Zuyderland