Vooruit

Suïcidepreventie: Meer openheid door ervarings­deskundigen

Leestijd: 6 minuten

Ervaringsdeskundigen kunnen een cruciale rol spelen in suïcidepreventie. Dat blijkt uit het onderzoek Breaking Silence van Shireen Kaijadoe. Ze onderzocht samen met hen hoe de gesloten jeugdzorg omgaat met suïcidaal gedrag. ‘Met hun perspectief is dit onderzoek rijker geworden.’

Voor Shireen Kaijadoe, werkzaam als onderzoeker bij Karakter, was het vanzelfsprekend. Vanaf het begin tot eind zou ze nauw samenwerken met ervaringsdeskundigen – in haar onderzoek ervaringsprofessionals genoemd (zie kader). ‘Zij maakten mijn onderzoek Breaking Silence betrouw­baarder en rijker. Zonder hun blik had ik veel niet gezien.’

Samen met hen ging ze naar gesloten jeugdzorginstellingen. ‘Toen we ons bij de start van de interviews aan jongeren voorstelden, merkte ik meteen verschil. De ervaringsdeskundigen vertelden over vergelijkbare situaties waarin hij of zij had gezeten. Vanaf dát moment ontstond er veiligheid. Schaamte en angst verlieten de ruimte.’

Jongeren moeten zich over suïcide kunnen uiten.

Gesprek durven aangaan

Sanne Dierick is één van die ervaringsdeskundige onderzoekers. Ze kampte vroeger met suïcidale gevoelens en heeft ervaring met de gesloten jeugdzorg. Inmiddels werkt ze als projectleider bij ExpEx Midden-Holland en bij Stichting KernKracht. ‘Ik wilde graag meewerken, juist omdat het zo’n precair onderwerp is. Zowel voor jongeren als professionals. Het is zo belangrijk om het gesprek erover aan te gaan.’

Jongeren met suïcidale gedachten moeten zich kunnen uiten, weet ze. ‘Dat hardop uitspreken en dat er dan iemand naast je blijft staan, zonder meteen oplossingen aan te dragen. Dat helpt, dat verlaagt de spanning.’ Kaijadoe vult aan: ‘Dat is de kunst: blijven luisteren. Niet willen fixen. Staan blijven. En omgaan met die machteloosheid.’

Op het moment dat de ervaringsdeskundige sprak…

verlieten schaamte en angst de ruimte

Behoefte aan nabijheid

Het onderzoek maakt pijnlijk duidelijk dat jongeren in de gesloten jeugdzorg zich vaak niet gezien en gehoord voelen en dat ook hulpverleners zich machteloos en onzeker voelen. Waardoor jongeren soms in een isolatieruimte geplaatst worden na een suïcidepoging, wat de suïcidegedachten niet vermindert. Jongeren hebben juist behoefte aan fysieke en mentale nabijheid, blijkt uit het onderzoek.

De inzet van ervaringsdeskundigen heeft een positieve invloed: suïcidaliteit vermindert, de motivatie voor behandeling neemt toe en de emotieregulatie verbetert. De inzet van ervaringsprofessionals werkt ook positief door op het behandelteam. De suïcidaliteit van de jongere nam af en hulpverleners durven daardoor jongeren ook meer autonomie te geven. Door het contact met de ervaringsdeskundigen leren behandelaars hoe ze het zelf beter kunnen aanpakken.

Gelaagde ervaringen van jongeren

Kaijadoe: ‘Ik doe fenomenologisch onderzoek, wat gaat over de ervaring en beleving van mensen. Er wordt veel grootschalig kwantitatief onderzoek gedaan naar suïcidaliteit. Maar kwalitatief onderzoek zoals wat we hier deden, biedt de mogelijkheid om de diepte in te gaan en de complexe, vaak gelaagde ervaringen van jongeren te begrijpen.’

‘Gestandaardiseerde vragenlijsten leggen bovendien vaak het perspectief van de onderzoeker op,’ legt Kaijadoe uit, ‘terwijl kwalitatief onderzoek vertrekt vanuit het perspectief van de jongere zelf. En laat zien wat er schuilgaat achter de cijfers – het waarom, het hoe en wat dit betekent voor het leven van jongeren en hun omgeving.’

Suïcidaliteit gaat niet over dood willen.

Een belangrijk inzicht dat volgens Kaijadoe uit de gesprekken met de jongeren naar voren komt: ’Suïcidaliteit gaat niet over dood willen, suïcidaliteit bij jonge mensen gaat erover dat het leven voor hen te zwaar is.’ Ze licht toe: ‘Suïcidepreventie houdt dus in: het hebben over het dragen van dat zware leven en iemand naast je hebben staan. Dat kan iedereen zijn.’

Bij de verdediging van haar proefschrift vertelde ze over de nachtwaker in een jeugdzorginstelling. Hij vindt het 17-jarige meisje na een suïcidepoging. Na die poging gaat hij elke dienst even bij haar langs. Maandenlang. Tot het meisje op een avond in tranen uitbarst en begint te vertellen. Het blijkt een keerpunt in haar leven.

‘In dit verhaal komen veel inzichten uit haar onderzoek samen’, zegt Kaijadoe. ‘We hebben het bij suïcidaliteit veel over expertise en laten het over aan mensen die er zogezegd verstand van hebben. Maar suïcidepreventie gaat juist over menselijkheid en nabij zijn.’

Op hakken de regen in

‘Professionals in de jeugdzorg mogen die menselijkheid ook laten zien’, zegt Dierick. ‘Ik voelde me vroeger vaak te veel en niet belangrijk genoeg om hulp te krijgen. Maar de keren die ik me herinner, zijn de momenten waarop een hulpverlener zelf geëmotioneerd raakte. Zo regende het een dag keihard. Het ging niet goed met me en ik wilde per se naar buiten om te wandelen. Een hulpverleenster ging met me mee. Op haar hakken. Omdat ik dat nodig had. Dat deed wat met mij. Ze vond mij dus belangrijk genoeg om met mij door de regen te lopen. Het hielp mij om haar te kunnen vertrouwen.’

Een hulpverleenster ging met me mee…

op haar hakken, omdat ik dat nodig had

De kunst van suïcidepreventie is volgens Kaijadoe om de machteloosheid te accepteren en toch naast iemand te blijven staan. Ervaringsdeskundigen lukt dat vaak beter: aansluiten wanneer het echt moeilijk wordt. ‘Ik herinner me het gesprek tussen een meisje en één van onze ervaringsdeskundigen Sjoerd. Hij begon ineens over zijn sokken – de kleurrijke sokken die hij van zijn vriendin had gekregen. Iets heel gewoons. Maar we vergeten hoe jongeren in de gesloten jeugdzorg alle contact met de wereld zijn verloren, met ouders, vrienden. Sjoerd haalde door dit gesprek de wereld binnen. Je zag het meisje ontspannen.’

Ervaringsdeskundigen kunnen op die manier veel betekenen. Kaijadoe merkt echter dat in de jeugdzorg met veel argwaan naar ervaringsprofessionals wordt gekeken. ‘Professionals zijn bang voor kritiek. Het duurt lang voordat wederzijds vertrouwen is opgebouwd. Maar het is belangrijk dat een ervaringsdeskundige niet alleen staat binnen de organisatie. Dan moeten ze alleen tegenwicht bieden, dat is te zwaar.’

Luisteren zonder oplossingen aandragen, verlaagt de spanning.

Old school kalender

De bevindingen van het onderzoek zijn vertaald naar praktische producten zoals de kalender voor hulpverleners. ‘Dat idee kwam echt vanuit de betrokken ervaringsprofessionals. “Niemand gaat deze onderzoeken allemaal lezen, we moeten iets praktisch maken om het gesprek op gang te brengen”, was hun reactie. Als onderzoeker moet je dan ook het stuur uit handen geven. Het resultaat is een old school kalender van hard karton geworden. Met quotes van jongeren en hulpverleners.’
De kalender bleek een succes, uiteindelijk zijn er 800 kalenders gedrukt. Daarnaast is er – aan de hand van de bevindingen van het onderzoek door jongeren en ervaringsprofessionals – een YouTube-filmpje gemaakt van 6 minuten, dat veel bij trainingen wordt gebruikt.

De interventie is inmiddels geïmplementeerd bij Pactum. ‘Ervaringsprofessionals begeleiden daar jongeren die suïcidaal zijn. En ze blijven betrokken, ook als een jongere wordt doorgeplaatst. Dat geeft continuïteit en vertrouwen.’ Het promotieonderzoek van Shireen Kaijadoe bevat niet alleen waardevolle inzichten voor de gesloten jeugdzorg, maar ook lessen over de mentale gezondheid van jongeren in het algemeen.
Kaijadoe wil een volgend onderzoek graag richten op suïcidaliteit bij jongens. ‘Meisjes praten, jongens handelen. Jongens zijn agressiever en dodelijker in hun pogingen. Daar wil ik graag verder onderzoek naar doen.’

Ervaringsprofessionals of -deskundigen?

Shireen Kaijadoe gebruikt in haar onderzoek de term ervarings­professionals. Bekender is de term ervaringsdeskundigen: jongeren of volwassenen die een opleiding hebben gevolgd en die kunnen reflecteren op hun ervaringen om professionals te kunnen helpen in de omgang met cliënten of patiënten. Kaijadoe: ‘Ik noem ze ervaringsprofessionals om aan te geven dat het gaat om ervarings­deskundigen die zijn getraind om hun eigen ervaring in te zetten, daarnaast een HBO/WO-opleidingsniveau én een SKJ-registratie hebben. In de gesloten jeugdzorg is het een vereiste om een SKJ-registratie te hebben om met jongeren te mogen werken.’

Aanvulling op hulpverlening

‘Tegelijkertijd zijn ervaringsprofessionals géén behandelaren’, zegt Kaijadoe. ‘Zij werken herstelgericht: aansluiten bij de jongere, contact maken en een jongere leren kennen. Zodat de kracht, veerkracht en mogelijk­heden van de jongere centraal komen te staan, in plaats van problemen of beperkingen.’
Dit is een belangrijke aanvullende rol naast hulpverlening. Of, zoals jongeren het verwoorden in het onderzoek: ‘Hij gaf mij zo’n gevoel van “deze persoon weet echt wel wat hij zegt en waar hij het over heeft.” Hij doet het op zijn eigen manier. Het is niet zo formeel en zo.’ (Jongere 14 jaar) Of, van een 18-jarige jongere: ‘Het gewoon fijn om met ze te praten. Ik heb veel heftige dingen meegemaakt. Er is veel herkenning bij hen en dat helpt. Dus zij kunnen de adviezen geven die ik nodig heb, en praten vanuit hun ervaring. Ik voelde mij begrepen.’

Meer lezen

De Academische Werkplaats Inside Out wil eraan bijdragen dat kinderen en jongeren zo thuis mogelijk opgroeien – ook als ze tijdelijk of langdurig niet meer thuis kunnen wonen. Het promotieonderzoek van Shireen Kaijadoe van partner Karakter valt hieronder. Andere onderzoeken van de werkplaats zijn:

Tekst: Jessica Maas

Meer weten?